Bàn về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên

Trong những năm gần đây, vấn đề người chưa thành niên phạm tội đã gióng lên những hồi chuông cảnh tỉnh đáng báo động. Theo số liệu thống kê chưa đầy đủ của Bộ Công an (http://mps.gov.vn) chỉ tính riêng trong năm 2010, trên địa bàn cả nước có 13.572 đối tượng phạm tội là thanh thiếu niên, tăng nhiều lần so với những năm trước cả về số lượng phạm tội lẫn các vụ trọng án. Về độ tuổi, theo thống kê của Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự xã hội thì tình hình tội phạm do người chưa thành niên từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi thực hiện có chiều hướng gia tăng và chiếm tỷ lệ cao nhất, khoảng 60%; từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi chiếm khoảng 32% và dưới 14 tuổi chiếm khoảng 8% trong tổng số các vụ phạm tội do người chưa thành niên và trẻ em thực hiện. Về cơ cấu tội phạm, theo thống kê mới nhất của Viện kiểm sát Nhân dân tối cao và Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự xã hội, thì hành vi vi phạm pháp luật hình sự của người chưa thành niên tập trung nhiều nhất vào các nhóm tội xâm phạm sở hữu; xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm và danh dự con người, một số tội xâm phạm an toàn trật tự công cộng. Trong đó, tội danh trộm cắp tài sản chiếm 38%, cố ý gây thương tích chiếm 11%, đặc biệt là giết người chiếm 1,4% trong tổng số tội phạm do người chưa thành niên thực hiện. Tuy nhiên, khi xét xử một số vụ án do người chưa thành niên gây ra (nhất là một số vụ trọng án) trong thời gian gần đây, có nhiều ý kiến cho rằng hình phạt dành cho các bị cáo là người chưa thành niên chưa tương xứng với tính chất và mức độ phạm tội. Điều này đặt ra vấn đề là: Vậy thế nào là người chưa thành niên, có nên giảm độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội hay không?. Sau đây xin được đưa ra một vài ví dụ cụ thể về các vụ án do người chưa thành niên gây ra trong thời gian vừa qua.

* Vụ án thứ nhất: Ngày 27-5-2011, VKSND thành phố Hà Nội đã hoàn tất cáo trạng truy tố Đào Thị Thu Hương (tức My sói) sinh năm 1996 ở quận Hoàng Mai, Hà Nội và đồng bọn về tội "hiếp dâm, hiếp dâm trẻ em và cướp tài sản". Cùng bị truy tố với My sói là các đồng phạm Trịnh Thăng Long (sinh năm 1992) ở xã Công Chính, huyện Nông Cống, tỉnh Thanh Hóa; Nguyễn Xuân Thắng (sinh năm 1993) ở Vĩnh Quỳnh, Thanh Trì, Hà Nội, Nguyễn Đức Hoàng (sinh năm 1992) ở phường Điện Biên, Đống Đa, Hà Nội; Lê Quang Vinh (sinh năm 1991) ở quận Hoàng Mai, Hà Nội và Trần Hoàng Nam (sinh năm 1992) ở quận Long Biên, Hà Nội. Do cần tiền tiêu xài, Đào Thị Thu Hương và Trịnh Thăng Long (là người tình của Hương) nảy ra ý định lừa các phụ nữ đưa vào nhà nghỉ nhằm mục đích hiếp dâm và cướp tài sản. Để thực hiện, nhóm này lên mạng internet để "chat" làm quen với các với bé gái rồi rủ họ đi chơi. Chỉ cần gặp mặt được nạn nhân, nhóm này dùng vũ lực ép đi theo, sau đó đánh đập, đe dọa, khống chế đưa đến các nhà nghỉ để tổ chức hiếp dâm tập thể, cướp tài sản. My sói có lên mạng và quen với Phạm Thị Triều, sau khi hẹn gặp cô gái này, nhóm của My sói đã ép nạn nhân về một nhà nghỉ gần ga Giáp Bát để hiếp dâm. Sau đó nhóm của My sói tiếp tục cướp 1 sợi dây chuyền vàng trị giá hơn 600 nghìn đồng của lễ tân nhà nghỉ. Liên tục lên mạng chat và tìm các cô gái nhẹ dạ My sói và đồng bọn lại tiếp tục gây ra bốn vụ nữa. Khi cướp điện thoại của hai cô bé sinh năm 1995 và đưa vào nhà nghỉ thì nhóm của My sói bị  Công an quận Đống Đa bắt giữ. Từ ngày 16/7/2010 đến ngày 20/7/2010, nhóm này đã gây ra tổng cộng 5 vụ cướp tài sản, tổng giá trị trên 30 triệu đồng; 02 vụ hiếp dâm và 01 vụ hiếp dâm trẻ em. Tổng hợp hình phạt trong vụ án lên đến 160 năm tù cho 8 bị cáo.

* Vụ án thứ hai: Vụ án cướp tiệm vàng Ngọc Bích

Ngày 20/8/2011, Lê Văn Luyện (huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang) nhờ bạn đưa lên thị trấn Chũ mua ba lô, đèn pin và con dao phớ. Hôm sau, anh ta mua thêm dao gấp và lang thang tại huyện Lục Nam quan sát các cửa hàng vàng nhằm mục đích cướp tài sản. Tại phố Sàn, đối tượng Lê Văn Luyên quan sát thấy tiệm vàng Ngọc Bích có thanh sắt trang trí nằm ngang giống bậc thang có thể dễ dàng trèo lên tầng 3 đột nhập. Tối 22/8, Luyện quanh quẩn ở khu vực tiệm vàng Ngọc Bích chờ cơ hội, song do quán ăn bên cạnh mở cửa quá khuya, âm mưu này không thực hiện được. Khoảng 3h ngày 24/8, khi trời bắt đầu nổi gió và mưa, Luyện trèo theo cây, leo lên ban công tầng 3 của tiệm Ngọc Bích. Cậy được cửa, hắn đi vào lục tìm tài sản ở một số phòng nhưng không phát hiện được gì. Phát hiện hiện camera, chuông báo động chống trộm, cầu dao điện, anh ta ngắt cầu dao, rút dây camera. Luyện định cậy phá tủ trưng bày vàng nhưng sợ gây tiếng động, bị lộ nên quay lên tầng 3. Hắn chờ chủ nhà ra khỏi phòng ngủ sẽ bất ngờ giết chết từng người để dễ dàng cướp tài sản. Đến khoảng 6h sáng, nghe thấy tiếng động, Luyện phát hiện anh Ngọc đang bê chậu quần áo lên tầng 3 nên bám theo. Luyện cầm dao tấn công ông chủ nhà... Nạn nhân giằng co với Luyện. Chị Chín đang ở tầng 2 nghe thấy tiếng kêu của chồng chạy lên tầng 3 hô hoán đồng thời xông vào cứu chồng. Trong quá trình giằng co, chị Chín và Luyện bị trơn trượt ngã xuống sàn nhà, anh Ngọc giằng được con dao... Nhưng chủ nhà do bị thương quá nhiều cũng không chống lại được Luyện. Hắn sau đó giết chết đôi vợ chồng này. Biết trong nhà còn người, Luyện chạy xuống tầng 2, thấy cháu Bích (con gái lớn của chủ tiệm vàng đang học lớp 3) đang cầm điện thoại, hắn tiếp tục vung dao chém vào đứa trẻ. Tưởng Bích đã chết, Luyện bỏ đi và sát hại tiếp con gái út mới 18 tháng tuổi của chủ nhà đang nằm trên giường ngủ. Sau đó đối tượng phá tủ kính tủ lấy toàn bộ số vàng, gọi anh họ Trương Thanh Hồng đến đón. Luyện bỏ trốn tới Lạng Sơn, ngày 31/8 thì bị bắt giữ. Cơ quan điều tra cho biết, Luyện đã cướp hơn 200 chỉ vàng ta, gần 153 chỉ vàng tây, một điện thoại di động. Tổng giá trị tài sản hơn 1,27 tỷ đồng. Với hành vi giết chết vợ chồng anh Ngọc, cùng con gái mới 18 tháng tuổi, gây thương tật 76% cho bé Bích, Luyện bị đề nghị truy tố về các tội: giết người, cướp tài sản, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Cơ quan điều tra xác định, Luyện là thủ phạm duy nhất gây án giết người. Khi phạm tội Lê Văn Luyện chưa đủ 18 tuổi.

Ở Việt Nam, độ tuổi người chưa thành niên được quy định trong Hiến Pháp năm 1992, bộ luật hình sự năm 1999, bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, bộ Luật lao động, bộ luật Dân sự...và các văn bản quy phạm pháp luật khác. Luật hình sự Việt Nam đề cập đến người chưa thành niên phạm tội dưới hai phương diện. Một mặt, họ là đối tượng cần được bảo vệ đặc biệt bằng luật hình sự khỏi những hành vi bị coi là tội phạm. Mặt khác, người chưa thành niên còn là chủ thể của tội phạm.

Điều 12 Bộ luật hình năm 1999 sự quy định:

"1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm.

 2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng".

Người chưa thành niên là người chưa phát triển một cách đầy đủ về tâm, sinh lý, khả năng nhận thức và điều khiển hành vi còn nhiều hạn chế; dễ bị kích động, dụ dỗ, lôi kéo vào việc thực hiện tội phạm, nhưng cũng dễ uốn nắn, cải tạo, giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội. Đường lối xử lý người chưa thành niên phạm tội được quy định tại chương X của Bộ luật hình sự. Theo đó, việc xử lý Người chưa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ, uốn nắn, sửa sai, giúp họ phát triển, hoàn thiện về nhận thức và về hành vi phù hợp với xã hội; không áp dụng hình phạt chung thân, tử hình, hình phạt tiền, hình phạt bổ sung đối với Người chưa thành niên phạm tội. Ở đây, cũng cần phân biệt khái niệm “người chưa thành niên phạm tội” với khái niệm “tội phạm do người chưa thành niên gây ra”. Người chưa thành niên phạm tội là khái niệm dùng để chỉ một dạng chủ thể đặc biệt của tội phạm là người chưa thành niên còn khái niệm Tội phạm do người chưa thành niên gây ra là khái niệm dùng để chỉ tội phạm đã được thực hiện trên thực tế bởi người chưa thành niên. Tội phạm do người chưa thành niên gây ra bao giờ cũng gắn liền với một người chưa thành niên có hành vi phạm tội cụ thể nhưng không phải mọi trường hợp một người chưa thành niên thực hiện hành vi phạm tội đều trở thành tội phạm.

Điều 69 Bộ luật hình sự 1999 quy định:

"1. Việc xử lý người chưa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sữa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội.

Trong mọi trường hợp điều tra, truy tố, xét xử hành vi phạm tội của người chưa thành niên, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải xác định khả năng nhận thức của họ về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nguyên nhân và điều kiện gây ra tội phạm.

2. Người chưa thành niên phạm tội có thể được miễn trách nhiệm hình sự, nếu người đó phạm tội ít nghiêm trọng, gây hại không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và được gia đình hoặc cơ quan, tổ chức nhận giám sát, giáo dục.

3. Việc truy cứu trách nhiệm hình sự người chưa thành niên phạm tội và áp dụng hình phạt đối với họ được thực hiện chỉ trong trường hợp cần thiết và phải căn cứ vào tính chất của hành vi phạm tội, vào những đặc điểm về nhân thân và yêu cầu của việc phòng ngừa tội phạm.

4. Khi xét xử, nếu thấy không cần thiết phải áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội, thì Tòa án áp dụng một trong các biện pháp tư pháp được quy định tại Điều 70 của Bộ luật này

5. Không xử phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với người chưa thành niên phạm tội. Khi xử phạt tù có thời hạn, Toà án cho người chưa thành niên phạm tội được hưởng mức án nhẹ hơn mức án áp dụng đối với người đã thành niên phạm tội tương ứng.

Không áp dụng hình phạt tiền đối với người chưa thành niên phạm tội ở độ tuổi từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi.

Không áp dụng hình phạt bổ sung đối với người chưa thành niên phạm tội.

6. Án đã tuyên đối với người chưa thành niên phạm tội khi chưa đủ 16 tuổi, thì không tính để xác định tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm".

Điều 71 Bộ luật hình sự cũng quy định, Người chưa thành niên phạm tội chỉ có thể bị xử phạt bằng một trong các hình phạt sau đây: Cảnh cáo, phạt tiền, (đối với người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi đã có thu nhập hoặc có tài sản riêng); cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn.

Khái niệm người chưa thành niên còn được ghi nhận qua các Điều ước quốc tế và pháp luật của các quốc gia. Điều 1 Công ước quốc tế về quyền trẻ em được Đại hội đồng Liên Hợp quốc thông qua  ngày 20/11/1989 có ghi nhận: "trong phạm vi công ước này, trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi". Tuy nhiên, công ước này không thiết lập được một độ tuổi cụ thể chung mà độ tuổi này được ghi nhận một cách khác nhau trong luật pháp của các quốc gia khác nhau. Độ tuổi theo đó trẻ em bị coi là phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình cũng thay đổi theo thời gian, và nó được phản ánh theo cách chúng được đối xử tại các phiên toà của pháp luật. Thời La Mã, trẻ em bị coi là không có lỗi về các tội phạm, một lập trường sau này được Nhà thờ chấp nhận. Ở thế kỷ 19, trẻ em chưa tới bảy tuổi được cho là không phải chịu trách nhiệm về mọi tội lỗi. Trẻ em từ bảy tuổi trở nên bị coi là phải chịu trách nhiệm về hành vi. Vì thế, chúng có thể phải đối mặt với các trách nhiệm tội phạm, bị gửi tới nhà tù của người lớn, và bị trừng trị như người lớn như đánh roi, đóng dấu ô nhục hay treo cổ.

Tại Mỹ, độ tuổi của trách nhiệm hình sự được thành lập theo quy định của pháp luật nhà nước. Chỉ có 13 tiểu bang đã thiết lập độ tuổi tối thiểu, khoảng từ 6 đến 12 tuổi. Hầu hết các bang dựa vào pháp luật chung, nắm giữ từ 7 tuổi đến 14 tuổi, trẻ em không có thể được coi là chịu trách nhiệm nhưng có thể được tổ chức chịu trách nhiệm.

 Tại Nhật Bản, người phạm tội dưới 20 tuổi được xét xử tại một tòa án gia đình, chứ không phải là trong hệ thống tòa án hình sự. Trong tất cả các nước Bắc Âu, tuổi trách nhiệm hình sự là 15, và thanh thiếu niên dưới 18 tuổi có thể đến một hệ thống tư pháp là hướng chủ yếu đối với các dịch vụ xã hội, giam giữ như là phương sách cuối cùng. Tính đến tháng 4 năm 1997, chỉ có 15 người chưa thành niên đang chấp hành hình phạt tù ở Thụy Điển.

Ở Trung Quốc, trẻ em từ 14 đến 18 tuổi được xử lý bằng hệ thống tư pháp vị thành niên và có thể bị kết án tù chung thân đối với tội đặc biệt nghiêm trọng.

Trong hầu hết các nước châu Mỹ La tinh, các cải cách của pháp luật về công lý trẻ vị thành niên đang được tiến hành. Kết quả là, trách nhiệm hình sự người lớn tuổi đã được nâng lên đến 18 ở Brazil, Colombia và Peru. Trẻ em từ 12 đến 18 tuổi phải chịu trách nhiệm dưới một hệ thống công lý vị thành niên.

Tại Việt Nam, theo Điều 1 Luật bảo vệ, Chăm sóc và Giáo dục trẻ em của Việt Nam năm 2004 thì "trẻ em là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi". Như vậy độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người thành niên được xây dựng dựa trên sự phát triển về mặt thể chất và tinh thần của con người; trình độ phát triển về nhận thức xã hội; điều kiện kinh tế-xã hội của từng quốc gia trong từng thời kỳ. Như vậy, sự khác biệt trong pháp luật của các quốc gia cũng phản ánh một sự thiếu đồng thuận trong cộng đồng quốc tế về độ tuổi chiụ trách nhiệm hình sự.

Độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của một số quốc gia trên thế giới
Mexico	* 6-12
Bangladesh	7
Ấn Độ	7
Myanmar	7
Nigeria	7
Pakistan	7
Nam Phi	7
Sudan	7
Tanzania	7
Thái Lan	7
Hoa Kỳ	** 7
Indonesia	8
Kenya	8
Vương quốc Anh (Scotland)	8
Ethiopia	9
Iran	*** 9
Nepal	10
Vương quốc Anh (Anh)	10
Vương quốc Anh (xứ Wales)	10
Ukraine	10
Hàn Quốc, Rep .	12
Morocco	12
Uganda	12
Algeria	13
Pháp	13
Ba Lan	13
Uzbekistan	13
Trung Quốc	14
Đức	14
Ý	14
Nhật Bản	14
Liên bang Nga	14
Việt Nam	14
Ai Cập	15
Argentina	16
Brazil	**** 18
Colombia	**** 18
Peru	**** 18

Việc trong thời gian vừa qua có những vụ trọng án gây ra bởi người chưa thành niên đã tạo nên sự bức xúc lớn trong cộng đồng xã hội. Tuy nhiên, xuất phát từ bản chất của nhà nước xã hội chủ nghĩa và chính sách nhân đạo của Đảng và nhà nước ta được cụ thể hoá trong luật hình sự và các văn bản pháp luật có liên quan thì việc xử lý đối với những đối tượng người chưa thành niên phạm tội chủ yếu để giáo dục cải tạo họ trở thành những công dân có ích cho xã hội là hoàn toàn đúng đắn. Tuy nhiên, việc xử lý đối tượng là người chưa thành niên phạm tội cần phải đi đôi với việc giải quyết những nguyên nhân sâu xa của tội phạm; có sự chung tay của cá nhân, gia đình, nhà trường và toàn xã hội…để góp phần ngăn chặn kịp thời, có hiệu quả tình hình người chưa thành niên phạm tội nói riêng và tình hình tội phạm nói chung.